Anatomia
Jelito grube stanowi końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Składa się z kątnicy, okrężnicy, odbytnicy i odbytu. Rozpoczyna się w prawej dolnej części jamy brzusznej (w tak zwanym dole biodrowym), w miejscu ujścia jelita cienkiego, a kończy odbytem w okolicy kroczowej. Jego łączna długość waha się od 120 do 150 cm, co stanowi około 20% długości całego przewodu pokarmowego.
Budowa anatomiczna jelita grubego
Na przekroju budowa ściany jelita grubego jest podobna jak na pozostałych odcinkach przewodu pokarmowego, to znaczy występują trzy warstwy: błona śluzowa, błona mięśniowa i błona surowicza (albo przydanka – tam gdzie jelito ma przebieg pozaotrzewnowy). Błona śluzowa, stykająca się bezpośrednio ze światłem narządu, jest gładka, z licznymi zagłębieniami, czyli kryptami jelitowymi. Wyścielają je produkujące śluz komórki kubkowe. Błona mięśniowa składa się z położonej od wewnątrz warstwy okrężnej i warstwy podłużnej, która znajduje się na zewnątrz niej i ma postać trzech pasm, zwanych taśmami okrężnicy. Błona surowicza, stanowiąca kontynuację otrzewnej ściennej, czyli warstwy wyścielającej ściany jamy brzusznej i jamy miednicy, przechodzi w tę ostatnią pod postacią krezki.
Budowa mikroskopowa ściany jelita grubego
Kątnica
Leży wewnątrzotrzewnowo w prawym dole biodrowym. Ujściem krętnicz-kątniczym łączy się z jelitem krętym. Od kątnicy odchodzi wyrostek robaczkowy. Ten wąski fragment szczątkowego jelita ma długość około 8 cm i charakteryzuje się zmiennym położeniem.
Okrężnica
Leży między kątnicą a odbytnicą. Dzieli się na trzy części: wstępującą, poprzeczną i zstępującą. Okrężnica wstępująca jest przedłużeniem kątnicy. Biegnie ku górze po prawej stronie jamy brzusznej i zgięciem prawym (wątrobowym), pod wątrobą, przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica poprzeczna przebiega na stronę lewą, gdzie w okolicy śledziony zgięciem lewym przechodzi
w okrężnicę zstępującą.
Okrężnica zstępująca leży po stronie lewej jamy brzusznej i sięga do grzebienia biodrowego lewego. Tu przedłuża się w położoną w okolicy talerza biodrowego lewego okrężnicę esowatą, która na wysokości drugiego kręgu krzyżowego przechodzi w odbytnicę za pośrednictwem zgięcia esiczo-odbytniczego.
Odbytnica i odbyt
Odbytnica znajduje się w miednicy mniejszej. Składa się z części miednicznej i z kanału odbytu. Kanał odbytu, zakończonyodbytem, jest końcowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Odgrywa on ważną rolę w utrzymywaniu kału i gazów w odbytnicy. Błona śluzowa odbytu wytwarza podłużnie biegnące fałdy, w których znajdują się liczne sploty naczyniowe. Gdy w naczyniach splotów znajduje się dużo krwi, fałdy błony śluzowej pęcznieją, tworząc szczelny narząd przeciwgazowy. Zwieracz odbytu zewnętrzny, należący do grupy mięśni krocza, i zwieracz odbytu wewnętrzny, mięsień utworzony z okrężnych włókien błony mięśniowej, ściśle otaczają kanał odbytu, utrzymując kał w odbytnicy. Porażenie wspomnianych mięśni jest przyczyną mimowolnego oddawania stolca.
Fizjologia
Do głównych funkcji jelita grubego należą: absorpcja (wchłanianie) wody i elektrolitów oraz formowanie, magazynowanie i wydalanie stolca. Do kątnicy dociera dziennie 500-1500 ml płynnej papki pokarmowej, pozostałej po procesach trawienia i wchłaniania, które zachodzą we wcześniejszych odcinakach przewodu pokarmowego. Proces wchłaniania wody i elektrolitów rozpoczyna się w jelicie cienkim i jest kontynuowany w okrężnicy – głównie w jej prawej połowie.
W jego wyniku ostatecznie uformowany kał (stolec) zawiera tylko 100-200 ml wody, co stanowi około 75% jego objętości. Oprócz wody w jelicie grubym wchłaniane są jony, głównie sodu i chloru. Wydzielane zostają natomiast jony potasowe i wodorowęglanowe.
W jelicie grubym zachodzi również sekrecja śluzu, który chroni zewnętrzną powierzchnię (błonę śluzową) jelita przed drażniącym działaniem substancji zawartych w masach kałowych. Śluz zespala również masy kałowe oraz ułatwia ich przesuwanie (pasaż) przez jelito grube.
Procesy wchłaniania w jelicie grubym usprawniają tak zwane ruchy mieszające, których istotą są odcinkowe (na długości 2-3 cm) skurcze warstwy okrężnej i podłużnej błony mięśniowej. Równocześnie z mieszaniem zachodzi przesuwanie treści pokarmowej w obrębie jelita grubego. Stanowi ono wynik tak zwanych ruchów propulsywnych, zachodzących głównie w prawej połowie okrężnicy, oraz tak zwanych ruchów masowych, występujących w okrężnicy poprzecznej, zstępującej i esowatej. Zdarzają się one zwykle 2-3 razy w ciągu dnia, głównie po posiłkach i trwają 10-30 minut. Polegają na kolejnych skurczach warstwy okrężnej na odcinku około 20 cm. Kiedy masy kałowe docierają do odbytnicy, na skutek rozciągnięcia jej ścian zainicjowany zostaje odruch oddawaniu kału (defekacji).
Epidemiologia
Według najbardziej aktualnych danych z Krajowego Rejestru Nowotworów w 2008 roku w Polsce u obu płci odnotowano łącznie ponad 14 600 zachorowań na nowotwory złośliwe jelita grubego i ponad 10 400 spowodowanych przez nie zgonów. Jeśli weźmie się pod uwagę, że populacyjne rejestry nowotworowe zaniżają zwykle liczbę zachorowań i zgonów o około 20%, rzeczywiste liczby mogą okazać się jeszcze wyższe. Jednak nawet z danych wynika, że w Polsce co 40 minut wykrywa się kolejny przypadek raka jelita grubego, a mniej więcej co godzinę jedna osoba umiera z powodu tego nowotworu.
Zapadalność na nowotwory złośliwe jelita grubego i spowodowana przez nie umieralność stale rośnie. Obecnie Polska znajduje się wśród krajów o średniej zapadalności. Jeśli jednak utrzymają się obecne trendy, wkrótce wejdziemy do grupy państw o wysokiej zapadalności. Należą do nich głównie państwa rozwinięte: na świecie – Stany Zjednoczone i Kanada, a w Europie – Czechy, Słowacja, Węgry i Niemcy.
Dla państw rozwiniętych charakterystyczna jest stosunkowo niska umieralność z powodu nowotworów jelita grubego. W Polsce jednak prawidłowość ta nie znajduje potwierdzenia. Analiza wskaźników śmiertelności (liczby zgonów spowodowanych dana chorobową podzielonej przez liczbę zachorowań) wskazuje, że w naszym kraju z powodu raka jelita grubego umiera około 71 % chorych na ten nowotwór. Potwierdzają to wyniki badania EUROCARE-3, porównującego odsetki przeżyć 5-letnich pacjentów z nowotworami złośliwymi jelita grubego. Polska z wartościami 26-28% zajmuje w tych klasyfikacjach jedną z ostatnich pozycji. Tymczasem w przodujących krajach europejskich odsetki przeżyć 5-letnich sięgają ponad 50%.
